Zeszyt aktualny

2023, tom 39, zeszyt 2

Edytorial

Edytorial

Janusz Rybakowski
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (1), 91–94
Artykuł oryginalny

Analiza retrospektywna skuteczności terapii elektrowstrząsami w schizofrenii lekoopornej

Maciej Malewski, Magda K. Malewska-Kasprzak, Maria Chłopocka-Woźniak, Filip Rybakowski, Janusz Rybakowski
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 95–102

Cel pracy. Celem pracy była analiza skuteczności leczenia elektrowstrząsami (EW) schizofrenii lekoopornej na podstawie doświadczeń Kliniki Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.

Materiał i metody. Badaniem objęto 39 pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii lekoopornej poddanych leczeniu elektrowstrząsowemu w Klinice Psychiatrii Dorosłych UM w Poznaniu w latach 2000–2022. W grupie tej było 30 kobiet oraz 9 mężczyzn w wieku od 19 do 74 lat (średnia 39 ± 11), u których wykonano co najmniej 7 zabiegów elektrowstrząsowych. Skuteczność terapii elektrowstrząsowej oceniano przy pomocy skal Clinical Global Impression (CGI) – skali stanu klinicznego przed leczeniem oraz skali poprawy po leczeniu.

Wyniki. W całej grupie wartość mediany CGI stanu klinicznego przed leczeniem wynosiła 6 punktów, co odpowiada ciężkiemu nasileniu objawów klinicznych. Wartość 6 punktów była jednocześnie najczęściej obserwowanym wynikiem w tej skali, mianowicie u 34 z 39 badanych (87%). Wartość mediany w skali CGI poprawy – czyli skuteczności leczenia – u wszystkich badanych leczonych z powodu schizofrenii lekoopornej EW wynosiła 2 punkty, co może wskazywać na wysoką skuteczność stosowanej metody. Najczęściej obserwowana wartość w skali CGI poprawy wynosiła 1 punkt i występowała u 19 z 39 ba­danych (46%). Skuteczność EW była tym mniejsza, im większa była liczba hospitalizacji pacjentów. Skuteczność leczenia nie zależała od rodzaju zastosowanego leczenia przeciwpsychotycznego.

Wnioski. Uzyskane wyniki potwierdzają dane z piśmiennictwa wskazujące, że terapia EW jest skuteczną metodą leczenia schizofrenii lekoopornej.

Artykuł poglądowy

Lit w chorobach afektywnych – aktualizacja

Janusz Rybakowski
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 103–113

Cel. Celem pracy jest przedstawienie najważniejszych prac klinicznych, opublikowanych w latach 2019–2023, dotyczących stosowania litu w chorobach afektywnych.

Przegląd piśmiennictwa. Dokonano wyboru i omówienia piśmiennictwa, które dotyczyło takich zagadnień, jak skuteczność profilaktycznego i leczniczego działania litu w chorobach afektywnych, stężenie terapeutyczne oraz preparaty litu, korzyści z długotrwałego stosowania litu, objawy niepożądane długotrwałego stosowania litu, czynniki kliniczne związane ze skutecznością długotrwałego stosowania litu, stosowanie litu w ciąży i okresie poporodowym, rozpowszechnienie stosowania litu i nastawienie psychiatrów do jego używania oraz zachęty do częstszego korzystania z tego środka w chorobach afektywnych.

Wnioski. Badania opublikowane w latach 2019-2023 potwierdzają istotne znaczenie litu jako środka zapobiegającego nawrotom w chorobach afektywnych, jak również działającego terapeutycznie w ostrym epizodzie choroby. Potencjalizacja leków przeciwdepresyjnych w depresji lekoopornej stanowi prawdopodobnie drugie w kolejności wskazanie do stosowania litu po profilaktyce choroby afektywnej dwubiegunowej. Optymalne stężenie litu dla celów profilaktycznych wynosi 0,6–0,8 mmol/l. Wśród zalet długotrwałego stosowania leku najważniejsza jest prewencja samobójstw i możliwy wpływ przeciwotępienny, ale również korzystne działanie na funkcjonowanie wielu układów organizmu. Niepożądane objawy uboczne wieloletniego stosowania litu, w tym jego działanie na nerki, można zminimalizować przy właściwym aplikowaniu i monitorowaniu leku. Używanie litu w ciąży i w okresie poporodowym jest względnie bezpieczne i skuteczne terapeutycznie. Mimo wielu zalet stosowania litu w chorobach afektywnych nadal ma miejsce jego niedostateczne używanie, przez co terapeutyczny potencjał leku nie jest w pełni wykorzystany.

Artykuł poglądowy

Potencjał terapeutyczny N,N-dimetylotryptaminy w leczeniu zaburzeń psychicznych i neurodegeneracyjnych

Jakub Schimmelpfennig, Kamila Jankowiak-Siuda
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 115–130

Cel. Przedstawienie potencjału terapeutycznego dimetylotryptaminy (DMT) z perspektywy unikalnych właściwości, takich jak neuroplastyczność, neuroprotekcja.

Przegląd piśmiennictwa. Pierwsze informacje dotyczące potencjału terapeutycznego dimetylotryptaminy (DMT), występującej powszechnie w roślinach, u ludzi i zwierząt, pojawiły się w latach 60. XX w., kiedy pokazano jej wpływ na fizjologię komórki. Już wtedy skłoniło to badaczy do rozważenia potencjalnej roli DMT jako neurotransmitera kluczowego dla przetrwania organizmu w warunkach niedotlenienia. Odkrycie jego właściwości immunomodulacyjnych, neuroplastycznych i chroniących organizm przed skutkami stresu oksydacyjnego czy uszkodzeń wywołało zainteresowanie środowiska naukowego pozapsychodelicznym potencjałem leczniczym DMT. W pierwszej części pracy pokazujemy, jak DMT, dzięki byciu psychoplastogenem, czyli substancją znacząco i w krótkim czasie pobudzającą mechanizmy strukturalnej i funkcjonalnej neuroplastyczności w obszarach korowych, może być wykorzystywane w leczeniu choroby Alzheimera, w uszkodzeniach mózgu czy w demencji czołowo-skroniowej, a także w leczeniu depresji.

W kolejnej części wskazujemy, jak dochodzi do zmian neuroplastycznych dzięki aktywacji receptorów sigma-1 i 5-HT2A. Skupiamy się też na działaniu przeciwzapalnym DMT w układzie nerwowym oraz ochronie komórek nerwowych i glejowych przed stresem oksydacyjnym, co może stanowić potencjał terapeutyczny szczególnie w leczeniu depresji, zaburzeń lękowych czy uzależnień. Na koniec zarysowujemy ważny wpływ DMT na biogenezę i prawidłowe funkcjonowanie mitochondriów, których dysfunkcja leży u podstawy wielu zaburzeń psychicznych, metabolicznych, neurodegeneracyjnych i immunologicznych.

Wnioski. Działanie DMT wykazuje potencjał terapeutyczny: w leczeniu poudarowym, pourazowych uszkodzeniach mózgu, transplantologii czy chorobach neurologicznych i mitochondrialnych, m.in. w chorobach Alzheimera i Parkinsona, demencji czołowo-skroniowej czy stwardnieniu zanikowym bocznym i stwardnieniu rozsianym. Potencjał terapeutyczny DMT może również przejawiać się w terapii PTSD i w leczeniu zaburzeń neurologicznych i psychicznych takich jak depresja, zaburzenia lękowe czy uzależnienia.

Artykuł poglądowy

Zastosowanie MDMA w terapii zespołu stresu pourazowego u dorosłych – przegląd piśmiennictwa

Monika Nowak, Julia Górczyńska, Michał Gebuza
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 131–142

Cel. Celem pracy jest przegląd piśmiennictwa na temat możliwości zastosowania terapii z użyciem 3,4-metylenodioksymetamfetaminy (MDMA) w leczeniu zespołu stresu pourazowego. Zawarto w niej także opis mechanizmu działania MDMA oraz wpływu tej substancji na organizm ludzki.

Przegląd piśmiennictwa. MDMA zostało po raz pierwszy zastosowane w leczeniu pod koniec lat 70. i na początku lat 80. XX wieku. Jego przeciwlękowe i prospołeczne właściwości zostały wykorzystane, aby pomóc pacjentom radzić sobie z trudnościami emocjonalnymi i poprawić jakość budowania relacji interpersonalnych. Niestety, w latach 1985–1986 MDMA zostało zakazane na całym świecie z powodu działania neurotoksycznego. Jednak od początku XXI wieku naukowcy wykazali ponowne zainteresowanie kontrolowanym stosowaniem MDMA w terapii. Badania kliniczne prowadzone od 2010 roku wykazały obiecujące efekty terapii wspomaganej MDMA w przypadku leczenia lęku społecznego u osób dorosłych z PTSD. Przeprowadzone badania wykazały, że pacjenci poddani terapii z udziałem MDMA doświadczyli zmniejszenia reakcji na bodźce wywołujące lęk. To pozwoliło im efektywniej pracować z traumatycznymi wspomnieniami, zmniejszało objawy PTSD oraz zwiększało zaufanie do terapeuty.

Wnioski. MDMA to półsyntetyczna substancja o budowie zbliżonej do serotoniny i noradrenaliny. Jej mechanizm działania opiera się na oddziaływaniu jako aktywator na niektóre receptory, co skutkuje stymulacją wydzielania noradrenaliny, serotoniny i dopaminy. Ponadto MDMA jest substratem dla transporterów tych neuroprzekaźników i jako inhibitor monoaminooksydazy hamuje ich rozkład. MDMA w terapii może pomóc pacjentom w zrozumieniu i zaakceptowaniu traumatycznych doświadczeń, może też przyczynić się do zmniejszenia objawów PTSD, jednak potrzebne są dalsze badania dla potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa tego podejścia terapeutycznego.

Artykuł poglądowy

Znaczenie genotypowania i fenotypowania izoenzymów CYP450 w leczeniu zaburzeń psychicznych

Julita Socha, Julita Kuczyńska, Paweł Mierzejewski
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 143–168

Cel. Omówienie znaczenia klinicznego genotypowania i fenotypowania wariantów układu enzymatycznego cytochromu P450 (CYP) w farmakoterapii zaburzeń psychicznych.

Przegląd wybranego piśmiennictwa. Jednym z największych wyzwań farmakoterapii zaburzeń psychicznych jest lekooporność, istotnym problemem jest także nadwrażliwość na działanie leków. Dawki leków w takich przypadkach dobieramy indywidualnie, na podstawie odpowiedzi klinicznej. Często zajmuje to dużo czasu, co wpływa niekorzystnie na efekty leczenia. Pomimo tego nadal nie jest wykorzystywana wiedza na temat indywidualnej aktywności enzymów cytochromu P450. W praktyce klinicznej istotne znaczenie mają przede wszystkim: CYP2D6, CYP2C19, CYP3A4, CYP1A2 i CYP2C9. Zarówno genotypowanie, jak i fenotypowanie CYP nie jest stosowane jako standardowa metoda postępowania leczniczego, jednak wystarczy raz w życiu wykonać badania farmakogenetyczne w celu określenia genotypu. Wiedza na ten temat może być przydatna nie tylko w obszarze psychiatrii, ale w każdym innym, w tym przede wszystkim w onkologii. Populacja ludzka wykazuje dużą zmienność w zakresie aktywności enzymów CYP. W przypadku izoenzymu CYP2D6 około 6,5% rasy kaukaskiej to tzw. wolni metabolizerzy (poor metabolizers, PM), ok. 90% populacji to osoby średnio i normalnie metabolizujące (intermediate and normal metabolizers, IM+NM), z reguły dobrze tolerujące leki, natomiast ultraszybcy metabolizerzy (ultrafast metabolizers, UM) stanowią około 3% populacji. Warto też wiedzieć, że równoczesne przyjmowanie leków może przekształcić genotyp EM (extensive metabolizer) w fenotyp PM, co oznacza, że czynniki pozagenetyczne mogą wpływać na zmianę aktywności enzymu. Zjawisko to określamy fenokonwersją.

Wnioski. W celu optymalizacji bezpieczeństwa i skuteczności leczenia warto określić zarówno genotyp, jak i fenotyp CYP pacjenta – takie postępowanie z pewnością powinno być wdrożone w przypadku pacjentów lekoopornych lub nadwrażliwych na działanie wielu leków.

Artykuł poglądowy

Psychoza poporodowa ze szczególnym uwzględnieniem jej leczenia

Anna Konopka, Jagoda Kaczmarek, Sylwia Serbin, Weronika Kulma, Wiktoria Bossy, Ewa Kurczewska
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 169–185

Cel. Ciąża oraz połóg to czas diametralnych zmian w funkcjonowaniu kobiety na poziomie społecznym, psychologicznym i biologicznym. Z powodu tych zmian zaburzenia okołoporodowe występują powszechnie. Reprezentowane są głównie przez smutek poporodowy i depresję poporodową. Psychoza poporodowa, choć występuje rzadko, jest chorobą mogącą się wiązać z niebezpieczeństwem zarówno dla zdrowia matki, jak i dziecka. Celem pracy było przedstawienie aktualnych informacji dotyczących psychozy poporodowej, podkreślenie konieczności podjęcia szybkich działań terapeutycznych, a także dokładne omówienie wszystkich etapów jej leczenia.

Przegląd piśmiennictwa. W artykule dokonano przeglądu aktualnych publikacji związanych z zagadnieniem psychozy poporodowej. Piśmiennictwo skompletowano, korzystając z bazy naukowej PubMed. W pracy zaprezentowano podstawowe informacje dotyczące etiologii, objawów i diagnozy tej choroby. Szczegółowo omówiono też leczenie i profilaktykę psychozy poporodowej. Skupiono się również na pracach zgłębiających powiązanie psychozy poporodowej z diagnozą zaburzenia afektywnego dwubiegunowego.

Wnioski. Psychoza poporodowa zazwyczaj rozwija się w krótszym czasie niż inne zaburzenia psychiczne związane z porodem i bezwzględnie wymaga hospitalizacji. Podstawą leczenia jest farmakoterapia z zastosowaniem leków z grup leków normotymicznych, benzodiazepin oraz leków przeciwpsychotycznych. Możliwe jest także wykorzystanie elektrowstrząsów. Dodatkowo po ustąpieniu objawów zaleca się kontynuowanie terapii litem przez około 9 miesięcy. Pacjentki, które należą do grupy ryzyka, powinny być dokładnie poinformowane o możliwości nawrotu choroby oraz dostępnych opcjach terapeutycznych. Edukacja matek oraz ich rodzin, uważna obserwacja i farmakoterapia są najważniejsze w zapobieganiu wystąpieniu negatywnych skutków choroby.

Artykuł poglądowy

Dieta a poziom funkcji poznawczych w populacji wieku podeszłego

Monika Bidzan-Wiącek, Leszek Bidzan
Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2023, 39 (2), 187–201

Cel. Zaburzenia funkcji poznawczych, w tym otępienia, dotykające znaczną część populacji w wieku podeszłym, stają się jednym z najważniejszych problemów zdrowotnych. Zmiany biologiczne prowadzące do uszkodzenia mózgowia rozpoczynają się wiele lat przed początkiem uchwytnych objawów klinicznych, a ich nasilenie uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Część czynników mających wpływ na wystąpienie otępienia może podlegać modyfikacjom środowiskowym. Jednym z nich jest dieta.

Przegląd piśmiennictwa. W wielu badaniach wykazano związek pomiędzy rodzajem diety a nasileniem zaburzeń poznawczych i/lub częstością występowania otępień. W pracy omówiono postulowany wpływ całościowych strategii dietetycznych na funkcje poznawcze. Obecnie największe zainteresowanie z uwagi na protekcyjny wpływ w odniesieniu do zaburzeń otępiennych wzbudza dieta śródziemnomorska oraz strategie dietetyczne polegające na różnego rodzaju ograniczeniach dietetycznych. W części badań, opartych głównie na modelu zwierzęcym, udowodniono, że mniejsza podaż kaloryczna związana jest z wydłużeniem życia i redukcją ryzyka wystąpienia zaburzeń poznawczych. Natomiast w ograniczeniu podaży SFA (saturated fatty acids, nasycone kwasy tłuszczowe) upatruje się istotnego znaczenia prozdrowotnego diety śródziemnomorskiej, poprzez zmniejszenie negatywnego wpływu tłuszczy nasyconych na metabolizm glukozy i cholesterolu oraz poziom neurotrofiny BDNF (Brain-derived neurotrophic factor) w hipokampie. Z kolei związki z grupy polifenoli, obecne w tym rodzaju diety, łączone są z efektem antyoksydacyjnym oraz przeciwzapalnym.

Wnioski. Dotychczasowe badania wskazują na istotne znaczenie protekcyjne rodzaju diety, ale pod warunkiem konsekwentnego jej stosowania w okresie znacznie wyprzedzającym okres starzenia się. Efektywność terapeutyczna interwencyjnej zmiany diety lub podania określonych jej składników u osób z już występującymi objawami otępiennymi nie została, jak dotąd, potwierdzona.